8-9. ปญฺจงฺคิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[28-29] อฏฺฐเม กโร วุจฺจติ ปุปฺผสมฺภวํ ‘‘คพฺภาสเย กิรียตี’’ติ กตฺวาฯ กรโต ชาโต กาโย กรชกาโย, ตทุปนิสฺสโย จตุสนฺตติรูปสมุทาโยฯ กามํ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถาลทฺธูปกาโร, ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิวจนโต ปน รูปกาโย อิธ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อิมํ กรชกาย’’นฺติฯ อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติฯ ตํ ปน อภิสนฺทนํ ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ สพฺพตฺถกเมว ลูขภาวาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมตี’’ติอาทิฯ ตยิทํ อภิสนฺทนํ อตฺถโต ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพาวา, ตสฺส สพฺพาวโตฯ อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อวยววิสโย สพฺพ-สทฺโท, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สพฺพโกฏฺฐาสวโต’’ติฯ อผุฏํ นาม น โหติ ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺส อภิพฺยาปนโตฯ เตนาห ‘‘อุปาทินฺนกสนฺตตี’’ติอาทิฯ

เฉโกติ กุสโลฯ ตํ ปนสฺส โกสลฺลํ นหานียจุณฺณานํ กรเณ ปิณฺฑิกรเณ จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทิฯ กํส-สทฺโท ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.61) สุวณฺเณ อาคโตฯ‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 134) กิตฺติมโลเหฯ กตฺถจิ ปณฺณตฺติมตฺเต ‘‘อุปกํโส นาม ราชาสิ, มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทิ (ชา. อฏฺฐ. 4.10.164 ฆฏปณฺฑิตชาตกวณฺณนา)ฯ อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติฯ สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุปฺปวิสนวเสน คตา อุปคตาฯ สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริโต คตา สมนฺตโต ผุฏาฯ ตโต เอว สนฺตรพาหิรา ผุฏา สฺเนเหนฯ เอเตน สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาหฯ น จ ปคฺฆริณีติ เอเตน ตินฺตสฺสปิ ตสฺส ฆนถทฺธภาวํ วทติฯ เตนาห ‘‘น พินฺทุพินฺทู’’ติอาทิฯ

ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชตีติ อุพฺภิทํ, อุพฺภิทํ อุทกํ เอตสฺสาติ อุพฺภิโททโกฯ อุพฺภินฺนอุทโกติ นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโกฯ อุคฺคจฺฉนอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺฐหนอุทโกฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อุพฺภิโททโกว รหโท คหิโต, น อิตโรติ อาห ‘‘เหฏฺฐา อุคฺคจฺฉนอุทกญฺหี’’ติอาทิฯ ธารานิปาตพุพฺพุฬเกหีติ ธารานิปาเตหิ จ อุทกพุพฺพุเฬหิ จฯ ‘‘เผณปฏเลหิ จา’’ติ วตฺตพฺพํ, สนฺนิสินฺนเมว อปริกฺโขภตาย นิจฺจลเมว, สุปฺปสนฺนเมวาติ อธิปฺปาโยฯ เสสนฺติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิกํฯ

อุปฺปลานีติ อุปฺปลคจฺฉานิฯ เสตรตฺตนีเลสูติ อุปฺปเลสุ, เสตุปฺปลรตฺตุปฺปลนีลุปฺปเลสูติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว สามญฺญคฺคหณโตฯ สตปตฺตนฺติ เอตฺถ สต-สทฺโท พหุปริยาโย ‘‘สตคฺฆี’’ติอาทีสุ วิยฯ เตน อเนกสตปตฺตสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ โลเก ปน รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีกนฺติ วุจฺจติฯ ยาว อคฺคา ยาว จ มูลา อุทเกน อภิสนฺทนาทิสมฺภวทสฺสนตฺถํ อุทกานุคฺคตคฺคหณํฯ อิธ อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขํฯ

ยสฺมา ปริสุทฺเธน เจตสาติ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตมาห, ตญฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสมลาปคมโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธ’’นฺติฯ ยสฺมา ปน ปาริสุทฺธิยา เอว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อิทนฺติ โอทาตวจนํฯ อุตุผรณตฺถนฺติ อุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํฯ อุตุผรณํ น โหติ เสสนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตงฺขณ …เป.… พลวํ โหตี’’ติฯ วตฺถํ วิย กรชกาโยติ โยคิโน กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺฐพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตาฯ ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ ทฏฺฐพฺพํ อุตุผรณฏฺฐานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโตคหเณน ฌานสุขํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุข’’นฺติฯ นนุ จ จตุตฺถชฺฌาเน สุขเมว นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, สาตลกฺขณสนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขา ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 232) ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติฯ

ตสฺส ตสฺส สมาธิสฺส สรูปทสฺสนสฺส ปจฺจยตฺตา ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํฯ สมภริโตติ สมปุณฺโณฯ

มณฺฑภูมีติ ปปาวณฺณภูมิฯ ยตฺถ สลิลสิญฺจเนน วินาว สสฺสานิ ฐิตานิ สมฺปชฺชนฺติฯ ยุเค โยเชตพฺพานิ โยคฺคานิ, เตสํ อาจริโย โยคฺคาจริโยฯ เตสํ สิกฺขาปนโต หตฺถิอาทโยปิ ‘‘โยคฺคา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ปาฬิยํ ‘‘อสฺสทมฺมสารถี’’ติฯ เยน เยนาติ จตูสุ มคฺเคสุ เยน เยน มคฺเคนฯ ยํ ยํ คตินฺติ ชวสมชวาทิเภทาสุ คตีสุ ยํ ยํ คติํฯ นวเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปญฺจงฺคิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นาคิตสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาติ อุทฺธํ อุคฺคตตฺตา อุจฺโจ ปตฺถโฏ มหนฺโต วินิพฺภิชฺชิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺโย สทฺโท เอเตสนฺติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาฯ วจีโฆโสปิ หิ พหูหิ เอกชฺฌํ ปวตฺติโต อตฺถโต สทฺทโต จ ทุรวโพโธ เกวลํ มหานิคฺโฆโส เอว หุตฺวา โสตปถมาคจฺฉติฯ มจฺฉวิโลเปติ มจฺฉานํ วิลุมฺปิตฺวา วิย คหเณ, มจฺฉานํ วา วิลุมฺปเนฯ เกวฏฺฏานญฺหิ มจฺฉปจฺฉิฐปิตฏฺฐาเน มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิธ อญฺญํ เอกํ มจฺฉํ เทหิ, เอกํ มจฺฉผาลํ เทหี’’ติ, ‘‘เอตสฺส เต มหา ทินฺโน, มยฺหํ ขุทฺทโก’’ติ เอวํ อุจฺจาสทฺทํ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ มจฺฉคฺคหณตฺถํ ชาเล ปกฺขิตฺเตปิ ตสฺมิํ ฐาเน เกวฏฺฏา เจว อญฺเญ จ ‘‘ปวิฏฺโฐ คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อสุจิสุขนฺติ กายาสุจิสนฺนิสฺสิตตฺตา กิเลสาสุจิสนฺนิสฺสิตตฺตา จ อสุจิสนฺนิสฺสิตสุขํฯ เนกฺขมฺมสุขสฺสาติ กามโต นิกฺขมนฺตสฺส สุขสฺสฯ ปวิเวกสุขสฺสาติ คณสงฺคณิกโต กิเลสสงฺคณิกโต จ วิคตสฺส สุขสฺสฯ อุปสมสุขสฺสาติ ราคาทิวูปสมาวหสฺส สุขสฺสฯ สมฺโพธสุขนฺติ มคฺคสงฺขาตสฺส สมฺโพธสฺส นิฏฺฐปฺปตฺตตฺถาย สุขํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นาคิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจงฺคิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ